Świadek i jego prawo do odmowy składania zeznań w procesie karnym

Instytucja świadka jako osobowego źródła dowodowego w procedurze karnej jest bardzo istotna, jednakże ustawodawca w Kodeksie postępowania karnego nie określił jej legalnej definicji. Kodeks postępowania karnego w art. 177 § 1 w sposób bardzo ogólny definiuje instytucje świadka stwierdzając, iż każda osoba wezwana w charakterze świadka, ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Rozbudowując nieco definicję możemy wskazać, że świadkiem może być każda osoba posiadająca jakąkolwiek wiedzę mogącą mieć znaczenie dla prowadzonego postępowania karnego, zarówno przygotowawczego, jak i sądowego. Świadkiem może być osoba, której wiedza o popełnionym czynie lub o zdarzeniu, oparta jest na jej własnych wrażeniach zmysłowych, a więc np. widziała jak doszło do pobicie jakiejś osoby, widziała zdarzenie drogowe, słyszała czyjeś rozmowy. Świadkiem może być także osoba, która wiedzę o danym czynie czy zdarzeniu uzyskała w inny sposób (np. z relacji osoby 3), niż przez byciem naocznym uczestnikiem danego zdarzenia.

Świadek oprócz nałożonego na niego obowiązku stawiennictwa na wezwanie i złożenia zeznań w postępowaniu karnym ma również zagwarantowane prawo do odmowy składania zeznań, stypizowane w art. 182 §1 i 3 kpk, który jasno wskazuje uprawnionych do skorzystania z niego, a są to:

- osoby najbliższe dla oskarżonego oraz,

- świadek, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.

Definicja do której warto sięgnąć, a która precyzuje określenie ,,osoba najbliższa” przytoczone w art. 182 kpk, znajduje się w art. 115§ 11 kk i wskazuje kto mieści się w tym pojęciu, a jest to:

- małżonka/ małżonek,

- wstępny tj. rodzice, dziadkowie pradziadkowie,

- zstępny tj. dzieci, wnuki, prawnuki,

- rodzeństwo, w tym rodzeństwo przyrodnie,

- powinowaty w tej samej linii lub stopniu tj. teść, teściowa, szwagier, szwagierka, bratowa

- przysposabiający i jego małżonka lub przysposobiony i jego małżonka,

- osoba pozostającą we wspólnym pożyciu, tj. konkubina, konkubent.

Osoba przesłuchiwana w charakterze świadka powinna zostać pouczona o przysługującym o jej prawie do odmowy składania zeznań przed rozpoczęciem czynności zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i sądowym. Świadek, który skorzysta z dobrodziejstwa odmowy złożenia zeznań przed pierwszą czynnością w postępowaniu sądowym, spowoduje, że złożone przez niego dotychczas zeznania nie będą stanowić materiału dowodowego w toczącym się postępowaniu.

Osoba odmawiając składania zeznań nie musi podawać powodu swojej decyzji organom co podnosił m.in. Sąd Najwyższy w wyroku sygn. I KR 329/80 z dnia 20 stycznia 1981 roku: (..) sąd nie jest uprawniony do ustalania i oceny przyczyn, motywów, pobudek odmowy zeznań przez osobę do takiej odmowy uprawnioną (..), gdyż decyzja o składaniu lub odmowie zeznań należy wyłącznie do osoby, której prawo to przysługuje”.

Warto zaznaczyć, że prawo do odmowy złożenia zeznań obowiązuje również po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia.

Jeśli świadek zamierza skorzystać prawa do odmowy składania zeznań, nie oznacza to jego zwalnienia z obowiązku stawiennictwa na wezwanie organu, gdyż nieusprawiedliwione niestawiennictwo na czynnościach procesowych może spowodować następujące dolegliwości prawne, m.in:

- nałożenia na świadka kary pieniężnej w wysokości do 3 000 złotych,

- zarządzenia jego przymusowego doprowadzenia na czynności procesowe,

- zastosowania wobec świadka uporczywie uchylającego się od obowiązku stawiennictwa aresztowania na czas nieprzekraczający 30 dni.

Druga kategoria osób którym przysługuje prawo do odmowy składania zeznań, dotyczy świadka, który w innym toczącym się postępowaniu karnym występuje w charakterze oskarżonego o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Uregulowanie to ma za zadanie zapobieżenie sytuacji w jakiej oskarżony na skutek zmiany sytuacji procesowej
(np. z oskarżonego w postępowaniu sądowym na świadka w innej sprawie karnej) musiałby zeznawać na swoją niekorzyść.

Świadkowi, który nie może skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań ponieważ nie znajduje się w grupie osób wskazanych w art. 182 kpk, przysługuje prawo do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytanie. Art. 183 kpk wskazuje, iż świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą (patrz powyżej art. 115§11 kk) na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Nadto, świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

Warto dodać, że świadek może ustanowić pełnomocnika do reprezentowania go podczas czynności przesłuchania.